Jakie role przyjmują dzieci wychowywane w rodzinie alkoholowej?

Dzieci dorastające w rodzinach alkoholowych poszukują własnych sposobów, aby poradzić sobie z otaczającą je rzeczywistością. Żyją w świecie, który koncentruje się wokół uzależnienia jednego z rodziców, w świecie, który jest niepewny, zagrażający i pozbawiony stabilności.

W rodzinie alkoholowej obowiązują niepisane zasady, które utrudniają dziecku funkcjonowanie poza środowiskiem rodzinnym. Przede wszystkim alkoholizm jest najważniejszą sprawą w rodzinie, życie wszystkich jej członków zostaje podporządkowane zachowaniom związanym z piciem. Nie wolno rozmawiać o problemach rodzinnych ani między sobą, ani z nikim z zewnątrz, nie wolno wyrażać swoich emocji. Wszystkie te reguły przekładają się na dorosłe życie dzieci alkoholików, które w rodzinie odgrywają pewne role, mające na celu poradzenie sobie z problemem alkoholizmu rodzica.

Role dzieci w rodzinie alkoholowej

Bohater 

Seweryna Szajkowski, Oblicza choroby alkoholowej i innych uzależnień

Rolę bohatera najczęściej odgrywa najstarsze dziecko. Stara się pomóc rodzinie, odnosząc sukcesy w różnych dziedzinach. Rodzie poświęcają pierwszemu dziecku wiele uwagi, dorasta ono w przekonaniu o własnej wyjątkowości i ma szansę na zbudowanie poczucia własnej wartości, co pozwala mu w przyszłości odnosić sukcesy. Dążąc do nich, próbuje naprawić sytuację w rodzinie, jest przekonane, że musi zrobić coś, co przywróci równowagę. Takie dziecko świetnie radzi sobie w szkole, rozwija swoje talenty, chętnie bierze udział w konkursach i dodatkowych zajęciach. Jest popularne wśród rówieśników i nauczycieli. Pomimo tego, że jego osiągnięcia przynoszą momenty dumy i radości w rodzinie, po pewnym czasie bohater przekonuje się, że nie jest w stanie rozwiązać problemu alkoholowego rodzica.

W efekcie staje się perfekcjonistą, nieustannie dążącym do potwierdzenia swojej wartości. Jego życie jest pełne stresu, za wszelką cenę stara się odnieść sukces, nie pozwala sobie na odpoczynek, co prowadzi do problemów zdrowotnych. Często cierpi na chorobę wrzodową, przeziębienia, zaburzenia żołądkowe, alergie, jest uzależniony od leków uspokajających i narażony na zawały serca. Nieświadomie czuje się winny, że nie potrafił pomóc rodzinie. Za wszelką cenę stara się pokazać, że wszystko u niego dobrze, ukrywa swój ból. Odnosi wiele sukcesów, jednak nic go naprawę nie cieszy. Często dziecko, odgrywające rolę bohatera, w dorosłości wybiera zawody związane z pomaganiem (lekarz, psycholog).

Kozioł ofiarny 

Seweryna Szajkowski, Oblicza choroby alkoholowej i innych uzależnień

Kozłem ofiarnym najczęściej zostaje drugie dziecko. Początkowo próbuje zachowywać się jak bohater, jednak zwykle w oczach rodziców nie potrafi mu dorównać. Odnajduje swój własny sposób na poradzenie sobie z napięciem w rodzinie - wycofuje się z niej, ucieka z domu, poszukuje oparcia w rówieśnikach. Angażuje się w zażywanie środków psychoaktywnych, które pozwalają mu uciec od problemów. Kozioł ofiarny zaniedbuje obowiązki szkolne, wagaruje, często popada w konflikt z prawem. Robi to wszystko, aby zwrócić na siebie uwagę rodziców, którzy skupiają się na piciu uzależnionego/ej i na osiągnięciach bohatera. Kozioł ofiarny jest nieodpowiedzialny, ponury, wycofany, łatwo poddaje się w obliczu trudności, przejawia oznaki buntu, posiada niskie poczucie własnej wartości.

W dorosłości kozioł ofiarny jest narażony przede wszystkim na uzależnienia od środków psychoaktywnych i niebezpieczne wypadki z powodu podejmowania ryzykownych zachowań. Wczesne i nieodpowiedzialne rozpoczęcie współżycia seksualnego może skutkować chorobami wenerycznymi i przedwczesnym rodzicielstwem. U kozła ofiarnego często występują tendencje autodestrukcyjne, co wiąże się z ryzykiem samobójstwa. Dominuje u niego poczucie krzywdy, które jest maskowane złością.

Zagubione dziecko 

Seweryna Szajkowski, Oblicza choroby alkoholowej i innych uzależnień

Rola ta najczęściej jest odgrywana przez trzecie dziecko. W odróżnieniu od bohatera i kozła ofiarnego, nie próbuje ono zwrócić na siebie uwagi rodziców, spędza czas samotnie, bawiąc się w pokoju i snując fantazje. Unika kontaktu z rodziną, jest samodzielne i izoluje się od rzeczywistości. Izolacja chroni zagubione dziecko przed negatywnymi aspektami życia rodzinnego, jednak jednocześnie powoduje, że nie rozwija ono zdolności komunikacyjnych i interpersonalnych.

Zagubione dziecko jest zaniedbywane przez rodziców, pozbawione uwagi i opieki. Prowadzi to do niskiej samooceny i przekonania o własnej niższości. Problemy pojawiają się w okresie szkolnym, kiedy zagubione dziecko nie potrafi nawiązać właściwego kontaktu z rówieśnikami. W okresie dojrzewania mogą występować również trudności w określeniu własnej tożsamości seksualnej.

Zagubione dziecko przejawia największe deficyty w zakresie rozwoju społecznego. Nie potrafi budować relacji, wyrażać własnych uczuć. W dorosłości posiada niewielu przyjaciół, często się rozwodzi lub wcale nie zawiera związku małżeńskiego, cierpi z powodu samotności. Brak bliskich relacji i niską samoocenę próbuje kompensować przyjemnościami i luksusem. Zagubione dziecko tłumi negatywne emocje, co może skutkować chorobami psychosomatycznymi. Często cierpi na różnego rodzaju alergie, astmę lub otyłość. Zagubione dziecko rozwija swoje umiejętności intelektualne, twórcze i zawodowe, spędzając czas samotnie, czytając, ucząc się. Jednak w odniesieniu sukcesu zawodowego może przeszkadzać mu brak podstawowych umiejętności interpersonalnych.

Maskotka 

Seweryna Szajkowski, Oblicza choroby alkoholowej i innych uzależnień

Rolę maskotki najczęściej odgrywa najmłodsze dziecko. Cała rodzina próbuje je chronić przed poznaniem prawdy na temat panującej w domu sytuacji. Maskotka nie rozumie, co się dzieje, jest zapewniania przez rodziców, że wszystko jest w porządku, jednak w rzeczywistości zdaje sobie sprawę, z tego, że w rodzinie istnieje jakiś problem. Sposobem na poradzenie sobie z napięciem staje się dla niej błaznowanie. Maskotka wygłupia się, żartuje i popisuje, co wywołuje u członków rodziny pozytywne reakcje. Jest postrzegana przez innych jako niedojrzała. Często nadmierna ochrona i opieka rodziców mogą opóźnić rozwój maskotki w wielu obszarach funkcjonowania.

Maskotka sprawia wrażenie wesołej i radosnej osoby, jednak w rzeczywistości jest to tylko maska. Dominuje u niej uczucie strachu, czuje się samotna. Inni nie traktują jej poważnie. Często cierpi z powodu nadpobudliwości, nie potrafi się skupić, co utrudnia funkcjonowanie w szkole i pracy. Na trudności reaguje unikaniem i wprowadzaniem chaosu, nie potrafi radzić sobie ze stresem.

Jak przestać grać?

Role przyjmowane przez dzieci w rodzinie alkoholowej często są przez nie odgrywane do końca życia. Skutkuje to sztywnymi wzorcami zachowań, niedopasowanymi do wymogów sytuacji. Od roli można się uwolnić, im wcześniej rodzina uzyska profesjonalną pomoc, tym mniejsze ryzyko kontynuowania jej odgrywania. Jedynym zdrowym sposobem, na poradzenie sobie z problemem alkoholizmu, jest otwarte wyrażanie uczuć i głośne mówienie o trudnej sytuacji w rodzinie.


Źródło: Wegscheider-Cruse, S. (2000). Nowa szansa. Nadzieja dla rodziny alkoholowej. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia

Autor: Emilia Jamróz, dziennikarka oraz studentka III roku psychologii stosowanej na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Interesuje się neuropsychologią, psychologią poznawczą, psychosomatyką oraz psychodietetyką.

Share on Google Plus

Diana Nowek

Dzień dobry! Miło Cię tu gościć:) Cieszę się, że mamy wspólne zainteresowania. Więcej o mnie oraz o szkoleniach z mowy ciała, mikroekspresji i wykrywania kłamstwa na stronie Instytutu Komunikacji Niewerbalnej (www.komunikacjaniewerbalna.pl). Do zobaczenia!